Μέλος Βυζαντινόν

Από Κιθάρα wiki
Μετάβαση σε: πλοήγηση, αναζήτηση


Από τον Στέλιο Σαρίδη.


Η Βυζαντινή Μουσική είναι αρχαία μουσική. Έχει ρίζες στην Ελληνική μουσική και επηρρεασμούς από την Αράβικη καθώς και ελάχιστους ή μάλλον καθόλου από την Ευρωπαϊκή.

Διαρθρώνεται από οκτώ Ήχους που είναι οι εξής: Πρώτος, Δεύτερος, Τρίτος, Τέταρτος, Πλάγιος του Πρώτου, Πλάγιος του Δευτέρου, Βαρύς, Πλάγιος του Τετάρτου.
Ο ήχος είναι ένα μουσικό ύφος το οποίο "υλοποιείται" μέσω διαφόρων χαρακτηριστικών ή όπως θα λέγαμε στα βυζαντινά, συστατικών.
Κάποια από αυτά είναι: η κλίμακα, η βάση, οι δεσπόζοντες φθόγγοι, οι καταλήξεις.
- Η κλίμακα είναι τα διαστήματα μεταξύ των φθόγγων.
- Η βάση είναι ο βασικός φθόγγος σε σχέση με τον οποίο ξεκινά και κινείται ένα κομμάτι.
- Οι δεσπόζοντες φθόγγοι είναι οι φθόγγοι που ακούγονται συχνότερα μέσα στο κομμάτι.
- Οι καταλήξεις είναι ο τρόπος και ο φθόγγος στον οποίο καταλήγει ένα κομμάτι στο τέλος του ή και ενδιάμεσα. Στο τέλος καταλήγει συνήθως στη βάση.

Ας φέρουμε ένα παράδειγμα. Σκεφτείτε τη Μισιρλού, γνωστή στους περισσότερους από το Pulp Fiction. Το άκουσμά της είναι αρκετά ανατολίτικο καθώς ακολουθεί χρωματική κλίμακα και μοιάζει αρκετά με την κλίμακα του πλ. Β'. Φυσικά τα ευρωπαϊκά όργανα δεν αποδίδουν πιστά τις αραβοβυζαντινές κλίμακες άρα θα λέγαμε ότι η Μισιρλού του Pulp Fiction είναι ελαφρώς "στρογγυλοποιημένη". Έτσι κάθε ένας ήχος από τους οκτώ έχει διαφορετικό χαρακτήρα. Ο Α' είναι "γλυκός" ήχος και παρακλητικός. Ο πλ. Δ' όπως και ο Δ' είναι εντυπωσιακοί κι επιβλητικοί στο άκουσμά τους. Ο Β' και ο πλ. Β' έχουν ανατολικό άκουσμα καθώς χρησιμοποιούν χρωματικές κλίμακες.

Οι φθόγγοι που χρησιμοποιεί η Βυζαντινή Μουσική είναι οι εξής επτά: Πα, Βου, Γα, Δι, Κε, Ζω, Νη. Οι ονομασίες αυτές παράγονται από τα πρώτα 7 γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου συνδυασμένα με κάποιο σύμφωνο ή φωνήεν(πΑ, Βου, Γα, Δι, κΕ, Ζω, νΗ) έτσι ώστε όταν διαβάζονται οι φθόγγοι με σειρά να υπάρχει ευκολία στην προφορά τους.
Βασικό συστατικό του ύφους ενός ήχου είναι η κλίμακα. Υπάρχουν τρία γένη. Το διατονικό, το χρωματικό και το εναρμόνιο. Το διατονικό γένος χρησιμοποιεί την διατονική ή φυσική κλίμακα. Το χρωματικό χρησιμοποιεί δύο χρωματικές κλίμακες(σκληρή και μαλακή) και το εναρμόνιο την εναρμόνια η οποία έχει τα ίδια διαστήματα με την ευρωπαϊκή(μινόρε).

Ο Α', ο πλ. Α', ο Δ' κι ο πλ. Δ' ανήκουν στο Διατονικό γένος και χρησιμοποιούν την αντίστοιχη κλίμακα. Υπάρχουν φυσικά αρκετές παραλλαγές της κλίμακας.
Ο Β' χρησιμοποιεί την μαλακή χρωματική και ο πλ. Β' την σκληρή. Ούτε εδώ λείπουν παραλλαγές ή και ανταλλαγές κλίμακας μεταξύ των δύο ήχων.
Ο Γ' χρησιμοποιεί την εναρμόνια και ο Βαρύς την εναρμόνια και την διατονική ανάλογα το μέλος.
Οι πλάγιοι προκύπτουν με σαφή τρόπο από τους κύριους ήχους. Ο Βαρύς είναι ο πλάγιος του Τρίτου αλλά λέγεται βαρύς λόγω της χαμηλής του βάσης στα αργά μέλη(Ζω, περίπου Β3).

Τα μέλη είναι 3. Το Ειρμολογικό ή σύντομο, το Στιχηραρικό ή αργοσύντομο και το Παπαδικό ή αργό. Στο ειρμολογικό κάθε χτύπος του ρυθμού έχει και συλλαβή. Στο στιχηραρικό είναι πιο ελεύθερη η σχέση συλλαβών και ρυθμού και στο παπαδικό ένα φωνήεν μπορεί να διαρκέσει πολλά δευτερόλεπτα.
Τα μέτρα είναι δίσημα, τρίσημα και τετράσημα, όμοια με την ευρωπαϊκή. Υπάρχουν και πολυπλοκότεροι ρυθμοί.

Χαρακτηριστικό στη Βυζαντινή Μουσική είναι η σημειογραφία της. Μοιάζει αρκετά με την αραβική γραφή. Η ιδιαιτερότητά της έγκειται στο ότι δεν αναπαρίστανται οι φθόγγοι αλλά οι κινήσεις της φωνής(ή του οργάνου) ως προς τους φθόγγους. Δηλαδή τα σημάδια δείχνουν πόσες φωνές θ' ανέβεις ή θα κατέβεις και με ποιον τρόπο(απότομα, κανονικά, μαλακά κλπ).

Μικρό δείγμα της βυζαντινής σημειογραφίας θα βρείτε εδώ http://www.rel.gr/ByzantineMusic/keimena/osoidynvhm/
Το σχήμα των συμβόλων είναι παρμένο ελεύθερα από τον τρόπο που γράφεται το Φ.

Αν θέλετε να σας δώσω σε ηχομόρια κάποιες κλίμακες.
Η μινόρε έχει τα εξής διαστήματα.

Ντο12Ρε
Ρε12Μι
Μι6Φα
Φα12Σολ
Σολ12Λα
Λα12Σι
Σι6Ντο

Αυτή είναι και η εναρμόνια κλίμακα στην βυζαντινή, πολλές φορές όμως έχει άλλη βάση.

Η χρωματική του πλ. Β' που έχει βάση τον Πα έχει τα εξής διαστήματα:

Πα6Βου
Βου20Γα
Γα4Δι
Δι12Κε
Κε6Ζω
Ζω20Νη
Νη4Πα

Όπως βλέπετε δεν υπάρχει καμία σχέση στις δύο κλίμακες και κανένα έγχορδο με τάστα ή το πιάνο δεν μπορεί να παίξει κάτι τέτοιο.

Η Μισιρλού πάει κάπως έτσι: πα_ βου γα_ δι κε_ ζω νη_ ζω κε___, ζω κε_, ζω κε_ δι_, κε δι_, κε δι_, γα γα... κλπ το _ σημαίνει επιπλέον χρόνο. Μπορεί να μη βοηθάει το παραπάνω αλλά κάποιοι εμπειρότεροι ίσως το καταλάβουν. Ακόμα, όπως παρατηρείτε, στις κλίμακες επαναλαμβάνονται τα διαστήματα.

Η κλίμακα, γενικά, αποτελείται από δύο τετράχορδα και ένα διαζευκτικό διάστημα. Το διαζευκτικό, χωρίζει τα δύο τετράχορδα μεταξύ τους. Στην ευρωπαϊκή (μινόρε) το διαζευκτικό διάστημα είναι το Φα-Σολ. Το τετράχορδο στην ευρωπαϊκή έχει τα διαστήματα 12 12 6.
Η βυζαντινή χρησιμοποιεί τετράχορδο καθώς και άλλα συστήματα(τροχό, πεντάχορδο, τρίχορδο κλπ).

Μιλώντας για ταυτοφωνία φθόγγων...
Πάντοτε ο Κε είναι ο Λα. Αυτό είναι ένα βασικό στοιχείο που βοηθάει στον προσανατολισμό ως προς την ευρωπαϊκή. Ακόμα στην διατονική κλίμακα(που έχει διαστήματα Νη 12 Πα 10 Βου 8 Γα 12 Δι 12 Κε 10 Ζω 8 Νη) αν μετρήσετε τα διαστήματα από τον Κε μέχρι τον Πα θα δείτε ότι το άθροισμα σε ηχομόρια είναι ίσο με το διάστημα Λα - Ρε. Άρα ο Πα είναι ο Ρε στην συγκεκριμένη κλίμακα. Για τα παραδοσιακά, λαϊκά και ρεμπέτικα τραγούδια ο Ρε είναι συνήθως βάση και παίζει γενικά ιδιαίτερο ρόλο. Υπάρχουν κι άλλες ταυτοφωνίες...

Για όσους έχουν ένα μουσικό όργανο στο σπίτι ευρωπαϊκό κατά προτίμηση, γιατί με άταστο θα χαθείτε, δοκιμάστε να παίξετε μια χρωματική ενδιάμεση της μαλακής και της σκληρής για να πάρετε μια γεύση.
Ρε Ρε# Φα# Σολ Λα Λα# Ντο# Ρε (δρόμος χιτζασκάρ).
Τα διαστήματα είναι περίπου ίδια, δηλαδή: 6 18 6 12 6 18 6
Τα του πλ. Β' παρότι έχουν μικρή διαφορά(μέχρι 2 ηχομόρια, αντί 18, 20 και αντί κάθε δεύτερο 6, 4) το άκουσμα αλλάζει αρκετά.
Σε αυτές τις νότες πατάει και η Μισιρλού.

Μόνο τα παραδοσιακά όργανα ενδείκνυνται για εκμάθηση βυζαντινής μουσικής και γενικά όλα όσα δεν έχουν τάστα. Φυσικά η φωνή σαν το τελειότερο και ικανότερο όργανο κατέχει τα πρωτεία.


Μερικές λεπτομέρειες ακόμα

Οι ήχοι δεν χρησιμοποιούν πιστά τις κλίμακες όπως τις δώσαμε. Κάθε ήχος έχει τους δικούς του ιδιωματισμούς οι οποίοι δεν αποτυπώνονται στα μουσικά κείμενα. Πχ. στο παπαδικό μέλος του Τετάρτου ήχου(γνωστό ως Άγια) έχουμε την έλξη του Ζω προς τον Κε καθώς και του Πα προς τον Βου αλλά όχι υπό οποιεσδήποτε συνθήκες!

Ακόμα μεταξύ των φθόγγων υπάρχουν διέσεις και υφέσεις αλλά είναι ακαθόριστο το που ακριβώς «πέφτουν». Αυτό εξαρτάται από τον κάθε ήχο και το ύφος του.
Χαρακτηριστικό στη βυζαντινή μουσική είναι και οι Φθορές. Φθορά είναι η μεταπήδηση από έναν ήχο σε κάποιον άλλον κατά την εκτέλεση ενός μουσικού κειμένου. Εκεί που διαβάζεις δηλαδή σε ήχο Α' συναντάς ένα σημαδάκι που σου λέει ότι από εδώ και μπρος διαβάζεις σε ήχο Β' μέχρι να συναντήσεις το σημάδι που σε επιστρέφει σε ήχο Α'. Οι φθορές δίνουν μεγαλύτερη ποικιλομορφία στο μουσικό αποτέλεσμα.

Μια παρόμοια δουλειά κάνουν οι Χρόες οι οποίες είναι τρεις. Ο Ζυγός, το Κλιτόν και η Σπάθη. Αυτές εμφανίζονται στη μέση του μουσικού κειμένου και τροποποιούν με κάποιο ιδιόμορφο τρόπο την κλίμακα στην οποία βαδίζει ο ψάλτης. Ανεβάζουν ψηλότερα ένα φθόγγο, κατεβάζουν έναν άλλο με κατάλληλο τρόπο. Πάλι προσδίδεται ποικιλομορφία στο αποτέλεσμα.

Συζητώντας γενικά περί βυζαντινής μουσικής πολλοί έχουν την εντύπωση ότι η βυζαντινή μουσική είναι νεκρή μουσική. Η βυζαντινή μουσική δεν είναι μια εγκαταλελειμμένη μουσική σε στάσιμη κατάσταση όπου οι ψάλτες και οι ενδιαφερόμενοι ανακατεύουν ξανά και ξανά τις παλιές γραφές. Δείτε εδώ: http://www.rel.gr/ByzantineMusic/keimena/tris1/

Αυτό το κείμενο είναι του Θρασύβουλου Στανίτσα ο οποίος είναι από τους μεγαλύτερους ψάλτες που πέρασαν ποτέ και πέθανε το 1987. Είναι λογικό να μην είναι νεκρή μουσική καθώς υπάρχει τόσος κόσμος που ασχολείται και που αγαπάει αυτή τη μουσική, οπότε όλο και κάποιος θα έγραφε κάτι.

Τα νέα κομμάτια αυτά που γράφονται δεν γράφονται απλά και μένουν. Εάν είναι αρκετά δημοφιλή από τους ψάλτες ακούγονται και στους ναούς. Απλά στους περισσότερους τα ψαλτά φαίνονται όλα ίδια μέσα σ' ένα ναό επειδή δεν έχουν ακουστική εμπειρία της μουσικής αυτής.


Το Ρεμπέτικο και η Βυζαντινή μουσική

Ψαχουλεύοντας μεταξύ ρεμπέτικου και βυζαντινής μουσικής έπεσε στα χέρια μου ένα μικρό λεύκωμα που κυκλοφόρησε με επανεκτελέσεις ρεμπέτικων και παραδοσιακών τραγουδιών. Αυτό το λεύκωμα περιέχει πληροφορίες για κάθε τραγούδι. Αναφέρει τον ήχο, τον τρόπο και τον δρόμο του τραγουδιού δημιουργώντας μια μικρή αντιστοιχία.
Έκανα την αντιστοίχιση και σας την παραθέτω.

ΉχοιΤρόποιΣχετικοί Δρόμοι
ΠρώτοςΑιολικόςΔιατονικό Μινόρε(Νησιώτικη),
  Νεχαβέντ, Νιαβέντ,
  Κιουρδί(Γιουρντίν)
ΔεύτεροςΛύδιοςΧιτζάζ
ΤρίτοςΦρύγιος 
Τέταρτος(Λέγετος)ΔώριοςΟυσάκ/Ατζέμ Ουσάκ
πλ. ΠρώτοςΥποαιολικός(πιθανόν)Σαμπάχ, Πουσελίκ
πλ. ΔεύτεροςΥπολύδιοςΧιτζασκιάρ
ΒαρύςΥποφρύγιοςΣαμπάχ
πλ. ΤέταρτοςΜιξολύδιος-ΥπομιξολύδιοςΡαστ/Τετάρτης/Μαχούρ,
  Χιτζασκάρ, Κιουρδί(Γιουρντίν)

Ο τρόπος αφορά την αρχαία ελληνική μουσική. Η αντιστοιχία αφορά μόνο τους ήχους και τους τρόπους και είναι φυσικά σχετική και πολύ δύσκολα ταυτοτική.
Ο δρόμος ή μακάμι δεν αντιστοιχίζεται επαρκώς με ήχο. Ο δρόμος είναι μια παραλλαγή του ήχου δηλαδή είναι μια παραλλαγή της κλίμακας πάνω στην οποία πατάει συνήθως ο ήχος η οποία εφαρμόζεται από την αρχή μέχρι το τέλος του κομματιού και δεν είναι προσωρινή. Έτσι ο ήχος και ο τρόπος είναι μεγαλύτερες και πληρέστερες έννοιες από τον δρόμο. Παραπάνω η αντιστοιχία ήχων και δρόμων αφορά ποιοι ήχοι χρησιμοποιούν ποιους δρόμους(πλάγια γράμματα, πηγή η μικρή μου εμπειρία) και ποιοι δρόμοι μοιάζουν με ποιους ήχους ως προς το ύφος ή και ως προς την κλίμακα(πηγή το προαναφερθέν λεύκωμα).

Αναφέραμε παραπάνω για τις Φθορές και τις Χρόες. Στο ρεμπέτικο αντίστοιχα υπάρχουν τα μεάνια(ξεσπάσματα), δηλαδή μία αλλαγή στην κλίμακα που δίνει ένα εκρηκτικό ύφος για μικρό χρονικό διάστημα μέσα στο κομμάτι.

Το ρεμπέτικο δυστυχώς υπέστη σοβαρό πλήγμα με την επικράτηση των ευρωπαϊκών διαστημάτων στα τρίχορδα που κατά κύριο λόγω χρησιμοποιούνται. Τα μικροδιαστήματα δίνουν άλλη χάρη. Σκεφτείτε μόνο ότι το 6 είναι το «άτομο» διάστημα στην ευρωπαϊκή ενώ στην βυζαντινή είναι το 2! Το ρεμπέτικο έχει σαφείς βυζαντινές ρίζες και οι μεγάλοι ρεμπέτες γνώριζαν καλά βυζαντινή μουσική γι’ αυτό και χειρίζονταν με μεγάλη δεξιοτεχνία τους δρόμους.

Κλείνοντας, η βυζαντινή μουσική είναι μια ελεύθερη μουσική. Είναι αρχαία και κουβαλάει μέσα της φοβερό μουσικό πλούτο. Σήμερα επιβιώνει στους Ιερούς Ναούς, σε ακαδημαϊκές σχολές και όπου υπάρχει μεράκι, αγάπη για τη μουσική και Ορθόδοξη πίστη. Η εκκλησιαστική βυζαντινή μουσική, όπως πληρέστερα τιτλοφορείται, είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την πίστη των Ορθοδόξων καθώς αναπτύχθηκε και αναπτύσσεται για τη λατρεία του Θεού τους, και γι’ αυτό το λόγο υπάρχει μέχρι σήμερα, καθώς η στιχουργική και η ποίηση που την συνοδεύει αφορά καθαρά τη σωτηριολογική φύση της Εκκλησίας.

Ευχαριστώ

Υ. Γ.
Επειδή είμαι άπειρος στην πράξη της ευρωπαϊκής αλλά και της βυζαντινής μουσικής θα παρακαλούσα να μου στείλετε όποιες τυχούσες διορθώσεις έχετε να παρατηρήσετε. Ευχαριστώ και πάλι.

Προσωπικά εργαλεία
Χώροι ονομάτων

Παραλλαγές
Ενέργειες
Πλοήγηση
Εργαλειοθήκη